از خداوند سبحان مى ‏خواهیم که توفیقمان دهد تا در راه آنچه موجب افزایش بهره ما از ضیافت کریمانه رمضان مى‏ شود، بکوشیم و بالاترین و والاترینِ مراتب روزه‏دارى را به ما عنایت فرماید.

- قال رسول الله‏ صلى ‏الله ‏علیه ‏و‏آله: إنَّ أیسَرَ مَا افتَرَضَ الله‏ُ تَعالى عَلَى الصّائِمِ فی صِیامِهِ، تَرکُ الطَّعامِ وَالشَّرابِ (1) ؛ آسان‏ترین چیزى که خداوند بر روزه‏دار در روزه‏دارى‏اش واجب ساخته، نخوردن و نیاشامیدن است.     

- قال الإمام علیّ علیه‏السلام: صَومُ الجَسَدِ الإِمساکُ عَنِ الأَغذِیَةِ بِإِرادَةٍ وَاختِیارٍ؛ خَوفا مِنَ العِقابِ و رَغبَةً فِی الثَّوابِ وَالأَجرِ(2) ؛ روزه بدن، پرهیز با اراده و اختیار از غذاهاست، از روى ترس از کیفر و با امید به پاداش و اجر الهى .     

- قال الإمام علیّ علیه‏السلام: صَومُ النَّفسِ إمساکُ الحَواسِّ الخَمسِ عَن سائِرِ المَآثِمِ، و خُلُوُّ القَلبِ عَن جَمیعِ أسبابِ الشَّرِّ (3) ؛ روزه نفْس، نگهدارى حواس پنجگانه از دیگر گناهان و تهى بودن دل از تمام اسباب بدى است.             

- قال الإمام علیّ علیه‏السلام: صَومُ النَّفسِ عَن لَذّاتِ الدُّنیا أنفَعُ الصِّیامِ(4)؛ سودمندترین روزه، نگهداشتن نفْس از لذّت‏هاى دنیاست.      

- قال الإمام علیّ علیه‏السلام: صِیامُ القَلبِ عَنِ الفِکرِ فِی الآثامِ أفضَلُ مِن صِیامِ البَطنِ عَنِ الطَّعامِ(5) ؛  نگه داشتن دل از اندیشیدن درباره گناهان، برتر از نگه داشتن شکم از غذاست.   

- قال الإمام علیّ علیه‏السلام: صَومُ القَلبِ خَیرٌ مِن صِیامِ اللِّسانِ، و صِیامُ اللِّسانِ خَیرٌ مِن صِیامِ البَطنِ (6)؛ روزه دل، بهتر از روزه زبان و روزه زبان، بهتر از روزه شکم است.    

سخنى درباره مراتب روزه‏دارى  

از روایات فوق، روشن مى ‏گردد که روزه، از نظر مراتب و از زاویه نقشى که در تکامل انسان دارد، به سه دسته تقسیم مى‏شود و از همین روست که علماى اخلاق و سیر و سلوک، روزه را به: روزه عوام، روزه خواص و روزه خواصّ خواص، تقسیم کرده‏اند. و اینک، توضیح فشرده‏اى از آنها می‌آوریم:    

دسته اوّل؛ روزه عوام    

این مرتبه از روزه، با پرهیز از مفطِرات روزه صورت مى‏پذیرد، با شرحى که در کتاب‏هاى فقهى آمده است. این مرتبه از روزه، آسان‏ترین و پایین‏ترین مرتبه روزه است. آنچه از پیامبر صلى الله‏ علیه ‏و‏آله روایت شده که:    

إنَّ أیسَرَ مَا افتَرَضَ الله‏ُ تَعالى عَلَى الصّائِمِ فی صِیامِه، تَرکُ الطَّعامِ وَالشَّرابِ؛ آسان‏ترین چیزى که خداى متعال بر روزه‏دار در روزه‏دارى‏اش واجب ساخته است، نخوردن و نیاشامیدن است.   

دسته دوم؛ روزه خواص    

در این مرتبه از روزه، روزه‏دار، تنها به پرهیز از مفطرات روزه، بسنده نمى‏کند؛ بلکه از همه حرام‏هاى الهى پرهیز مى‏نماید. از این رو، اجتناب از مفطرات، شرط درستىِ روزه است و اجتناب از حرام‏ها، شرط قبولى آن می‌باشد.

 دسته سوم؛ روزه خواصّ خواص     

این مرتبه از روزه، با باز داشتن قلب و نگهدارى آن از هر چیزى که اشغال‏کننده دل (چه حلال و چه حرام) است بجز خدا، به دست مى‏آید. ابوحامد غزالى (م 505 ق) در توصیف این مرتبه از روزه مى‏گوید:   

امّا روزه خواصّ خواص، روزه دل از همّت‏هاى دون و اندیشه‏هاى دنیوى و باز داشتن کلّى آن از غیر خداوند است. شکستن این مرتبه از روزه، با اندیشه درباره غیر خدا و قیامت، و فکر درباره دنیا تحقّق مى‏یابد ـ مگر دنیایى که به خاطر دین خواسته شود، که چنین دنیایى، توشه آخرت است و دنیا نیست ـ تا آن جا که اهل دل گفته‏اند: «هر کس در روزش به تدبیر آنچه با آن افطار مى‏کند، اهتمام ورزد، گناه بر او نوشته مى‏شود؛ چرا که این، از کم‏اطمینانى به فضل خدا و یقین اندک به روزىِ موعود خویش است.»   

این مرتبه، رتبه پیامبران، صدّیقان و مقرّبان است. در تفصیل قولى آن، نباید درنگ طولانى داشت؛ ولى در تحقّق عملى آن، تأمّلْ به جاست؛ چرا که آن، رویکرد به خداوند و روى‏گردانى از غیر خدا با همه همّت است و آراسته شدن به این سخن خداست که: «قُلِ اللهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِى خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ(انعام/ 91) ؛ بگو: «خدا» ! سپس واگذارشان تا در باطل خویش به بازیچه مشغول باشند.»(7)   

امیر مؤمنان، امام على علیه‏السلام، در اشاره به این سه مرتبه مى‏فرماید:

صَومُ القَلبِ خَیرٌ مِن صِیامِ اللِّسانِ وَ صِیامُ اللِّسانِ خَیرٌ مِن صِیامِ البَطنِ (8)؛

روزه دل، بهتر از روزه زبان است و روزه زبان، بهتر از روزه شکم .              

هر یک از این دو مرتبه اخیر، به نسبت تلاش روزه‏داران و آمادگى آنان، مراتب بسیارى دارد، علاوه بر این که خودِ روزه هم از زاویه انگیزه‏هاى روزه‏دار، گوناگون است. نقطه اوج این مراتب، حال روزه‏دارى است که انگیزه روزه‏دارى‏اش، نه بیم از کیفر و نه شوق به ثواب؛ بلکه تنها به خاطر فرمانبردارى از فرمان الهى، علاقه‏مندى به تقرّب به خداى سبحان و کسب رضا و لقاى اوست .   

از خداوند سبحان مى ‏خواهیم که توفیقمان دهد تا در راه آنچه موجب افزایش بهره ما از ضیافت کریمانه رمضان مى‏ شود، بکوشیم و بالاترین و والاترینِ مراتب روزه‏دارى را به ما عنایت فرماید.

پی‌نوشت‌ها:

1- المقنعة: 310، الإقبال: 1/196، بحار الأنوار: 97/352.       

2- غرر الحکم: 5888 .        

 3- غرر الحکم: 5889 .    

 4- غرر الحکم: 5874 .    

 5- غرر الحکم: 5873 . 

6- غرر الحکم: 5890 . 

 7- إحیاء علوم الدین: 1/350؛ المحجّة البیضاء: 2/131 . 

 8- غرر الحکم: 5890 .   

منبع:

کتاب ماه خدا، محمدی ری شهری، ج 1، ص 153.