امام حسن عسکری(ع) در سال 232 هجری در مدینه چشم به جهان گشود. مادر والا گهرش سوسن یا سلیل زنی لایق و صاحب فضیلت و در پرورش فرزند نهایت مراقبت را داشت، تا حجت حق را آن چنانکه شایسته است پرورش دهد. این زن پرهیزگار در سفری که امام عسکری (ع) به سامرا کرد همراه امام بود و در سامرا از دنیا رحلت کرد.

نام، کنیه و القاب امام حسن عسکری(ع)

امام هادی(ع) نام «حسن» را به یاد مظلومیت برادر جد بزرگوارشان مظلوم صلح و حماسه امام حسن مجتبی(ع) بر روی فرزند نهاد.

کنیه امام، ابومحمد است و القاب حضرتش که نشانه‏ های خصوصیات اخلاقی و صفات حسنه امام فرهیختگان می‏باشد به نام‌های"خالص، هادی، عسگری، زکی، خاص، صامت، سراج و تقی" است. این ویژگی‏ها در طول عمر پربرکت حضرت، در ایشان تجلی بیشتری داشت از این رو مردم صادقانه ایشان را به چنین القابی می‏خوانده و می‏خوانند.

دوران امامت

به طور کلی دوران عمر 29ساله امام حسن عسکری(ع) به سه دوره تقسیم می‏گردد:

دوره اول 13سال است که زندگی آن حضرت در مدینه گذشت.

دوره دوم 10سال در سامرا قبل از امامت.

دوره سوم نزدیک شش سال امامت آن حضرت می‏باشد.

دوره امامت حضرت عسکری(ع) با قدرت ظاهری بنی‏عباس همراه بود. خلفایی که به تقلید هارون در نشان دادن نیروی خود بلند پروازی‏هایی داشتند. امام حسن عسکری(ع) از شش سال دوران اقامتش، سه سال را در زندان گذرانید. زندانبان آن حضرت، صالح بن وصیف دو غلام ستمکار را بر امام گماشته بود، تا بتواند آن حضرت را به وسیله آن دو غلام آزار بیشتری دهد؛ اما آن دو غلام که خود از نزدیک ناظر حال و حرکات امام بودند تحت تأثیر آن امام بزرگوار قرار گرفته به صلاح و خوش رفتاری گراییده بودند.

وقتی از این غلامان جویای حال امام شدند، می‏گفتند این زندانی روزها روزه‏دار است و شب‌ها تا بامداد به عبادت و راز و نیاز با معبود خود سرگرم است و با کسی سخن نمی‌گوید.

عبیدالله خاقان وزیر معتمد عباسی با همه غروری که داشت وقتی با حضرت عسکری ملاقات می‏کرد به احترام آن حضرت بر می‏خاست و آن حضرت را بر مسند خود می‌نشانید. پیوسته می‌گفت: در سامره کسی را مانند آن حضرت ندیده‌ام، وی زاهدترین و داناترین مردم روزگار است. پسر عبیدالله خاقان می‌گفت: من پیوسته احوال آن حضرت را از مردم می‏پرسیدم. مردم را نسبت به او متواضع می‌یافتم.

ویژگی‏های شخصیتی امام(ع)

امام حسن عسکری(ع) در همه صفات و ویژگی‏های مثبت شخصیتی زبانزد عام و خاص بود. در این میان شجاعت و صلابت روحی، قوت قلب، و جرأت و شهامت، از ویژگی‏های شخصیتی ایشان به شمار می‏آید. آن بزرگوار به همه انسان‏ها عشق می‏ورزید و همواره با آنان به نیکی و احسان رفتار می‏کرد. بدین جهات بود که نگاهش تا اعماق جان نفوذ می‏کرد و چون پناهی مطمئن برای بی‏پناهان و امید ناامیدان بود. امام حسن عسکری(ع) در سختی‏ها یاور شیعیان بود و در عبور از گذرگاه‏های سخت و پرپیچ و خم، هم‏چون چراغی روشنگر راه.

پاسداشت نماز
امام عسکرى(علیه‏السلام) به نماز اوّل وقت بسیار اهتمام مى‏داد و نماز را بزرگ مى‏داشت. ابو هاشم جعفرى که یکى از یاران خاصّ و ویژه آن بزرگوار بود، مى‏گوید:
نزد آن امام معصوم بودم. حضرت در حال نوشتن نامه بود که وقت اداء نماز فرا رسید، آن بزرگوار نامه را به سوئى نهاد و براى خواندن نماز حرکت کرد. از نماز که فارغ شد، دوباره تشریف آورد و قلم را برداشت و شروع کرد به نوشتن  نامه.                 
(انوارالبهیّه، شیخ عباس قمى، ص154

خدمات رسانی
ابوهاشم مى‏گوید:
روزى در محضر امام عسکرى(علیه‏السلام) بودم، آن حضرت فرمود: «یکى از درهاى بهشت، «بابُ المعروف» است. از آن در کسى داخل بهشت نمى‏شود مگر اینکه در دنیا کارهاى نیک انجام داده و به مردم کمک و خدمت نماید.»
تا این را از حضرت شنیدم، خدا را سپاس گفتم و بسى خشنود گردیدم؛ زیرا یکى از برنامه‏هاى زندگى من، خدمت رسانى به مردم و رفع نیاز پا برهنگان و محرومان بود. تا این مطلب در دلم گذشت، حضرت به من نگاه کرد و فرمود:
«بله، کسانى که در این جهان به مردم کمک مى‏کنند، در جهان دیگر نیز سر بلند و جایگاه آنان برجسته است.
اى ابوهاشم! خدا تو را از این گروه قرار دهد، خداى تو را رحمت کند.»
(انوارالبهیّه، شیخ عباس قمى، ص 154)    
 

امام، هم می‏بخشید و هم تفقد می‏کرد

ابوهاشم می‏گوید: تنگ‏دست بودم؛ می‏خواستم مشکلم را با امام حسن عسکری(ع) در میان بگذارم لکن بر اثر شرم و حیا از آن کار خودداری کردم و به منزل رفتم. همین که به منزل رسیدم، حضرت برایم صد دینار همراه نامه‏ای فرستاد که در آن نوشته بود «اگر به چیزی نیاز داشتی، خجالت نکش و نترس که هرچه دوست داشته باشی به دست می‏آوری».

جود و بخشش

نگاه خاندان رسالت به مسایل مادی، به گونه ای بود که بتوانند به وسیله آن، رضایت و خشنودی پروردگار عالم را به دست آورده، گرهی از مشکلات زندگی مردم باز کنند. امام عسکری علیه السلام با تمام وجود از یاران خاص و نزدیک و نیازمندان شیعه حمایت و پشتیبانی مالی می کرد. این اقدام، مانع از آن می شد که شیعیان، زیر فشار مالی، جذب دستگاه عباسی شوند. ابوهاشم جعفری می گوید: از نظر مالی در مضیقه بودم. خواستم وضع خود را طی نامه ای به امام عسکری علیه السلام بنویسم، ولی خجالت کشیدم و صرف نظر کردم. روزی هنگامی که وارد منزل شدم، دیدم که امام علیه السلام صد دینار برای من فرستاده و طی نامه ای نوشته است: «هر وقت احتیاج داشتی، خجالت نکش و پروا نکن و از ما بخواه که به خواست خدا به مقصود خود می رسی».

جایگاه اجتماعی امام

امام حسن عسکری علیه السلام اگر چه بسیار جوان بود، ولی به دلیل موقعیت بلند علمی، اخلاقی و خانوادگی، به ویژه رهبری شیعیان و اعتماد بی شائبه آنان به حضرت و احترام بی چون و چرای مردم، شهرت فراوانی پیدا کرده بود. به همین دلیل، حاکمان عباسی نیز به جز در مواردی، در ظاهر، رفتار احترام آمیزی از خود به امام عسکری علیه السلام نشان می دادند. خادم آن امام می گوید: روزهایی که امام عسکری علیه السلام به مقر خلافت می رفت، شور و شعف عجیبی در مردم پیدا می شد. خیابان های مسیر آن حضرت، پر از جمعیتی بود که بر مرکب های خود سوار بودند. هنگامی که امام مشرف می شدند، هیاهو یکباره خاموش می شد و حضرت از میان جمعیت گذشته، وارد مجلس می شد.

شاگردان

امام حسن عسکری علیه السلام در مدت شش ساله امامت خود، شاگردان زیادی را تربیت کرد و آن ها را به سر منزل کمال رساند که به عنوان نمونه، به چند نفر از آنان اشاره می کنیم:
1. احمد بن اسحاق اشعری قمی، که نماینده و فرستاده مردم قم و از یاران خاص حضرت بود. او از جمله کسانی است که حضرت مهدی(عج) را زیارت کرده است.
2. سید عبدالعظیم حسنی، که از نوادگان حضرت مجتبی علیه السلام است. او از عالمان، فقیهان و پارسایان برجسته زمان خود بود و ائمه اطهار، شیعیان را به مراجعه به او دستور داده اند. قبر مطهر ایشان در شهر ری است.
3. فضل بن شاذان که یکی از پرکارترین دانشمندان شیعه است. او خراسانی بود و از مکتب پربرکت امام عسکری علیه السلام کسب فیض می نمود. آن حضرت در مورد او می فرماید: «باید اهل خراسان به جایگاه فضل بن شاذان و بودن او در میانشان برخود ببالند».

سفیران هدایت

با توجه به ایجاد محدودیت و پراکنده بودن شیعیان در مناطق مختلف، امام حسن عسکری علیه السلام برای ارتباط با آنان، از شیوه انتخاب وکیل استفاده می کردند. وکلای حضرت موظف بودند تا در زمینه احکام شرعی و مسایل مالی و خمس و دیگر موارد، به عنوان رابط بین امام و مردم عمل کرده و مشکلات مردم را حل کنند. بعضی از وکلای حضرت عبارت اند از:
1. عثمان بن سعید عمری که از بزرگان شیعه است و از شغل روغن فروشی، به عنوان پوششی برای فعالیت های خود استفاده می کرد.
2. ابراهیم بن عبده، که نماینده و وکیل امام در شهر تاریخی و مذهبی نیشابور بود.
3. احمد بن اسحاق قمی اشعری که از یاران خاص امام و از شخصیت های بزرگ شیعی و وکیل و نماینده امام در موقوفات قم بود. او استاد شیخ صدوق بوده و پس از شهادت امام عسکری علیه السلام، وکالت امام زمان(عج) را هم برعهده داشت.
4. ابراهیم بن مهزیار اهوازی.

نامه های امام

امام حسن عسکری علیه السلام در طول مدت امامت خود، نامه های زیادی به شخصیت ها، شهرها و کشورهای مهم اسلامی نوشته که تعدادی از آن ها برای کشور ولایت مدار و بزرگ اسلامی ایران بوده است. امام عسکری علیه السلام در یکی از نامه های خود به علی بن حسین بابویه قمی، پدر شیخ صدوق که یکی از فقهای بزرگ شیعه بوده، می فرماید: «ای بزرگ مرد و مورد اعتماد و فقیه من، صبر کن و شیعیان مرا به صبر فرمان بده». امام در یکی دیگر از نامه های خود به اسحاق بن اسماعیل و شیعیان نیشابور، پس از توضیح نقش امامت در هدایت امت اسلامی می فرماید: «ابراهیم بن عَبده، نامه مرا برای همه بخواند تا جای سؤال و ابهامی باقی نماند». امام حسن عسکری علیه السلام نامه دیگری هم به مردم شریف قم و آوه، واقع در 45 کیلومتری قم نوشته اند.

خلفای معاصر

امام حسن عسکری علیه السلام در دوران زندگی کوتاه خود، با شش تن از خلفای عباسی هم عصر بود که هر کدام از آن ها، از دیگری فاسدتر و ستمگرتر بودند. سه تن از اینان، در زمان حیات امام هادی علیه السلام به خلافت رسیدند که عبارت اند از متوکل عباسی، فرزند هارون الرشید، منتصر عباسی و مستعین.
اما سه تن از خلفای عباسی، در دوران شش ساله امامت امام عسکری علیه السلام بر تخت خلافت نشستند و از ناحیه آنان، ستم های زیادی بر حضرت وارد شد. این انسان های پلید عبارت اند از: معتزّ که از سال 252 تا 255 حکومت کرد. مهتدی که از سال 255 تا 256 خلیفه عباسی بود و معتمد عباسی که آن حضرت را به شهادت رساند. خلفای عباسی که روز نخست به نام طرفداری از علویان و به عنوان گرفتن انتقام آنان از بنی امیه قیام کردند، مانند خلفای بنی امیه و بلکه بدتر از آنان، به ستمگری و خودکامگی های خود ادامه دادند.

اوضاع سیاسی

خلفای عباسی، از هر گونه اعمال فشار و محدودیت به امامان شیعه دریغ نکرده و فضای غبارآلودی را در اطراف آنان به وجود آورده بودند. این فشارها، در عصر امام حسن عسکری علیه السلام به اوج خود رسید. درباره علت این فشارها و محدودیت ها، به دو مطلب عمده می توان اشاره کرد: نخست این که در زمان امام عسکری علیه السلام، شیعه به صورت قدرتی عظیم در عراق درآمده بود و همه مردم می دانستند که این گروه، به خلفای وقت معترض بوده و حکومت عباسیان را مشروع و قانونی نمی داند؛ دوم اینکه، خاندان عباسی و پیروان آن ها می دانستند مهدی موعود(عج) که نابود کننده حکومت های خودکامه است، از نسل حضرت عسکری علیه السلام خواهد بود. به همین دلیل، پیوسته مراقب اوضاع زندگی او بودند تا بتوانند فرزند حضرت را به چنگ آورده و ایشان را از سر راه خود بردارند.

کوشش های علمی

امام عسکری علیه السلام به رغم شرایط نامساعد و محدودیت بسیار شدیدی که حکومت عباسی برقرار کرده بود، موفق به گسترش دانش دامنه دار خود در سطح جامعه نشد، ولی شاگردانی تربیت کرد که هر کدام از آنها، سهم به سزایی در نشر و گسترش معارف اسلام و دفع شبهه های دشمنان داشتند. مرحوم شیخ طوسی رحمه الله، تعداد شاگردان حضرت را بیش از یکصد نفر ثبت کرده که در میان آنان، مهره های روشن، شخصیت های برجسته و مردان وارسته ای به چشم می خورد. امام حسن عسکری علیه السلام افزون بر تربیت شاگردان، مشکلات و تنگناهای پیش آمده برای مسلمانان و امت اسلامی را در پرتو علم امامت حل می کرد.

استفاده از آگاهی غیبی

امامان معصوم در پرتو ارتباط با پروردگار جهان، از آگاهی غیبی برخوردار بوده و در مواردی که اساس حقانیت اسلام یا مصالح عالی امت اسلامی در خطر می افتاد، از این آگاهی به صورت «ابزار» استفاده می کردند. امام حسن عسکری علیه السلام نیز از این قاعده بیرون نبود. شرایط نامساعد و جوّ پراختناق آن عصر و شک و تردید و تزلزل گروهی از شیعیان در مورد امام هادی علیه السلام و امام عسکری علیه السلام، باعث می شد که امام عسکری علیه السلام پرده های حجاب را کنار زده و از آن سوی جهان ظاهر خبر دهد که این کار، از مؤثرترین شیوه های جلب مخالفان و تقویت ایمان شیعیان بود. مرحوم علامه مجلسی رحمه الله در کتاب شریف بحارالانوار، 81 مورد از کرامات و گزارش های غیبی آن حضرت را ثبت کرده است. ابوهاشم جعفری نیز در این باره می گوید: هر زمان که به حضور امام عسکری علیه السلام می رسیدم، برهان و نشانه تازه ای بر امامت حضرت مشاهده می کردم.

صورت و سیرت امام حسن عسکری(ع)

امام یازدهم صورتی گندم‏گون و بدنی در حد اعتدال داشت. ابروهای سیاه کمانی، چشمانی درشت و پیشانی‏ای گشاده داشت. دندان‌هایشان درشت و بسیار سفید بود. خالی بر گونه راست داشت. امام حسن عسکری(ع ) بیانی شیرین و جذاب و شخصیتی الهی، باشکوه و وقار و مفسری بی‏نظیر برای قرآن مجید بود. راه مستقیم عترت و شیوه صحیح تفسیر قرآن را به مردم و به ویژه برای اصحاب بزرگوارش، در ایام عمر کوتاه خود روشن کرد.

پاسخ‏گویی به شبهات

امام در پذیرش دیگران گشاده‏رو و در بخشش گشاده‏دست و در جواب سؤال ذهن‏های متلاطم، ساحل آرامش و نجات بودند. ابوهاشم می‏گوید: مردی از امام حسن عسکری درباره علت تفاوت ارث زن و مرد پرسش کرد و گفت: که چرا مرد دو برابر زن ارث می‏برد؟ حضرت پاسخ دادند: «زیرا بر زنان نفقه، جهاد و خون‏بها واجب نیست و بر مرد پرداخت نفقه، خون‏بهای عاقله، هزینه جهاد و جهاد واجب است.»

مهم‏ترین ضعف اعتقادی از نظر امام حسن عسکری(ع)

امام با اشاره به آیه 3 سوره مائده که می‏فرماید: «امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما به تمامیت رساندم. اسلام را به عنوان دین شما پسندیدم.» با توصیه به ادای حقوق واجب مهم‏ترین ضعف اعتقادی را عدم اطاعت از امام می‏شمرد و می‏فرماید: «به تحقیق خداوند به شما دستور داده تا از او و پیامبرش و اولی الامر اطاعت کنید تا خداوند بر ناتوانی سستی و غفلت شما ترحم کند.»

موضع علمی و آموزشی امام

مواضع علمی ایشان(ع) در پاسخ‏های قاطع و استوار در مورد شبهه‏ها و افکار کفرآمیز و بیان کردن حق، باورشان مناظره و گفت‏وگوهای موضوعی و مناقشه‏ها و بحث‏های علمی و همزمان با آن فعالیت‏ها،‌ کوشش‏های دیگر از قبیل صادرکردن بیانیه‏های علمی و بوده است.

کندی (ابو یوسف یعقوب بن اسحاق) فیلسوف عراقی معاصر امام(ع) پیرامون متناقضات قرآن،‌ کتابی تدوین کرد؛ به وسیله بعضی از منسوبان به حوزه علمی او، ‌با او تماس گرفت و کوشش او را با شکست روبه‏رو کرد و کندی را قانع فرمود که در اشتباه بوده است. کندی توبه کرد اوراق خود را سوزانید.

تالیفات امام حسن عسکری(ع)

1- تفسیر قرآن منسوب به او

2- نامه آن حضرت به اسحاق ابن اسماعیل نیشابوری

3- مجموعه حکم، مواعظ و کلمات قصار امام که در کتب حدیث و تاریخ ثبت است.

4 - «رساله المنقبه» درمسائل حلال و حرام که منسوب به اوست و «ابن شهر آشوب» در کتاب «مناقب» از آن سخن گفته است.

کرامات امام حسن عسگری  (علیه السلام)
1. محمد بن حسن بن میمون مى‏گوید: طىّ نامه‏اى که به خدمت مولایم امام عسکرى (علیه‏السلام) نوشتم از تنگدستى خود شکایت کردم، آنگاه با خود گفتم ؛ مگر امام صادق (علیه‏السلام) نفرموده است:
«تنگدستى با محبت ما بهتر است از ثروتمندى با دشمنان ما، و کشته شدن با ولایت ما بهتر است از زندگى با دشمنان ما».
جواب نامه من چنین آمد:
همانا خداى عزوجل، وقتى که گناهان دوستان ما زیاد مى‏شود، به وسیله تنگدستى، گناهان ایشان را محو مى‏کند؛ و بسیارى از گناهان را مى‏بخشد، آرى همان طور که در خاطر تو گذشت، تنگدستى با ما بهتر است از مالدارى با دشمنان ما، در حالى که ما پشتیبان کسى هستیم که به ما پناه آورد و نوریم براى هر که از ما روشنى خواهد و پناهیم براى کسى که به ما پناهنده شود، هر که ما را دوست بدارد در مراتب عالیه با ماست و هر که از ما رو برتابد، به رو در آتش دوزخ مى‏افتد...»      (مناقب آل ابى طالب: 435/4)