محمـد بـن یعقـوب کلینی، بعد از سال‌ها مسافرت به بلاد مختلف اسلامی برای جمع‌آوری احادیث، آخرین مقصد سفر خویش را شهر بغداد قـرار داد؛ شهـری کـه آن‌زمـان راویان حدیث متعددی در آن‌جا زندگی می‌کردند، که شیخ با استفاده از احادیث آن‌ها، مجموعه احادیثی را که 20 سال برای گردآوری آن‌ها زحمت کشیده بود، تکمیل کرد، کتابی مملو از کلمات گوهربار خاندان عصمت (علیهم‌السلام) که شیخ با تألیف آن منتی بزرگ بر جامعه‌ی مسلمین و بلکه همه‌ی حقیقت جویان عالم دارد.

در زمان شیخ، آن‌چنان جهل در بین مردم رسوخ کرده بود که آن‌هایی که خود را مسلمان می‌نامیدند، در قوانین اسلام، بر اساس خواسته‌ی دل و روش آباء و اجدادشان عمل می‌کردند؛ و برای فهم حقایق به عقل و خرد خود اکتفا می‌نمودند.
علاوه بر عامه‌ی مردم، علما و دانشمندان نیز سخت در مضیقه بودند، چون به علت عدم حضور امام معصوم، آن‌ها به سرچشمه‌ی علم و حکمت دسترسی نداشتند و از طرف دیگر هیچ منبع موثق دیگری که بتوان با استناد به آن همه‌ی مسائل و احکام دین را پاسخ داد، در اختیارشان نبود؛ لذا حتی علماء جواب بسیاری از مسائل مردم را نمی‌توانستند بدهند. ‌
در این میان انتشـار "کـافـی" بـه عنـوان بـرنامه‌ی عملی اسلام و مجموعه‌ی معارف و حکمت‌های خاندان عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) مثل آب سردی بود که بر این آتش برافروخته ریخته شود.
شـیخ کلـینـی بـا تألیف کتاب عظیم "کافی" باعث شد تا معارف و حکمت‌های خاندان عصمت(علیهم‌السلام) که با بی‌اعتنایی مردم می‌رفت که به کلی به دست فراموشی سپرده شود دوباره احیا گردد؛ و با نشر این علوم و معارف بین مردم برنامه‌ی صحیح زندگی از لسان معلمان حقیقی بشر به مردم عرضه شود، تا از گمراهی‌ها دور شوند. لذا شیخ کلینی را به سـبـب این خدمت شایسته و ماندگارش مجدد مذهب در ‌سده‌ی سوم هجری می‌خوانند. زیرا او کسی بود که معارف و حقایق خاندان عصمت و طهارت(علیهم‌السلام) را بین مردم زنده کرد و با ثبت کلمات گوهر بار اهل بیت(علیهم‌السلام)، مذهب تشیع را برای همیشه از انحرافات مصون نمود.
حال خوب است با این اثر ارزشمند شیخ کلینی(رحمةالله علیه) که تمام عمرش را وقف تألیف آن نمود، بیشتر آشنا شویم

معرفی کتاب ارزشمند کافی

نویسنده‌ی مفاخر اسلام می‌نویسد: کتاب کافی نه تنها بزرگترین اثر کلینی است، بلکه در جامعه‌ی اسلامی، در زمینه حدیث، کتابی معتبرتر از این کتاب تألیف نشده است. این کتاب نخستین کتاب از کتب چهارگانه و معتبر حدیث و منبع فقه شیعه است، که تقریباً از یازده قرن پیش تا کنون، مدرک و مرجع محدثین و فقهاء و مستند مجتهدین بزرگ شیعه در استنباط احکام شرعی است. ‌‌کتاب کافی مشتمل بر چهار کتاب می‌باشد: کتاب "عقل و جهل"، کتاب "فضل علم"، کتاب "توحید" و کتاب "حجت. "
در ابتدای کتاب احادیث فراوانی در نکوهش جهل و نادانی و بیان مقام والای عقل بیان شده است.
امام(علیه‌السلام) در حدیثی در این بخش کتاب می‌فرماید: « العقل ما عبد به الرحمان و اکتسب به الجنان»: « عقل آن چیزی است که خدا با آن بندگی شود و بهشت با آن به دست آید (پس کسی که بندگی خدا را نمی‌کند، عاقل نیست)».
سپس در قسمت بعدی، خواننده، کتاب فضل علم را مطالعه می‌کند، که در آن معصومین(علیهم‌السلام) با کلمات گهر بارشان، فضایل بسیاری برای علم آموزی و اهل علم بیان کرده‌اند، تا مردم به فراگیری علم تشویق شوند و از گــزنــد بــزرگترین دشمـن انسـان، کـه همـان جهـل اوسـت در امـان بـمـانـند. امام(علیه‌السلام) در حدیثی در این بخش می‌فرماید: « طلب العلم فریضة علی کل مسلم»: «یادگیری علوم دینی بر هر مسلمانی واجب است».
بعد از کتاب " فضل علم"، نوبت به کتاب " توحید" می‌رسد که در آن، درس خداشناسی و توحید، از زبان کسانی که تنها راه رسیدن به پروردگارند، بیان شده است. امام(علیه‌السلام) در حدیثی در این بخش می‌فرماید:
«کان الله عزوجل ولا شی‌ء‌ٌ غیره ولم یزل عالماً بما یکون وعلمه به قبل کونه کعلمه به بعد کونه»: « در ابتدا فقط خدای تعالی بوده و هیچ خلقی نبوده و خدا همیشه به آن‌چه خلق کرده، عالم است و علمش قبل از خلق، با علم او بعد از خلق تفاوتی ندارد».
بعد از درس خدا شناسی، نوبت به "کتاب حجت" می‌رسد، کتابی که در آن امامان و معلمان عالم بشریت از زبان خود معصومین (علیهم‌السلام) معرفی مــی‌شــونــد؛ در ایـن کـتـاب، درس مـعــرفــت امـام و شـنـاخـت مـقـام مـعـصوم (علیه‌السلام)، از سرچشمه‌ی حکمت بیان شده است، که برای هر طالب علمی بسیار گواراست.
امام (علیه‌السلام) در حدیثی در این بخش می‌فرماید: « الامام الانیس الرفیق و الوالد الشفیق»: «امام همدم رفیق و پدر مهربان انسان است».

نظرات علما و دانشمندان راجع به کتاب کافی

علما و بزرگان شیعه در سده‌های گذشته، ستایش‌های فراوانی از کتاب کافی داشته‌اند، که ما در این‌جا بخشی از آن‌ها را بیان می‌کنیم:
‌"‌شیخ مفید"(رحمـةاللّـه علیه): «کـافـی، از بـزرگترین کتب شیعه و پرفایده‌ترین آن‌هاست». ( تصحیح الاعتقاد/ص27‌ )
شهید "محمدبن مکی" (شهید اول): «کافی، کتابی است که تا به حال در جهان تشیع نظیرش نوشته نشده است».
علاوه بر همه‌ی آن‌چه که در مورد اثر ارزشمند شیخ کلینی(رحمةالله علیه) گفته شد، کتاب کافی یک امتیاز ویژه و خاص دیگر هم دارد، که شاید هیچ کتابی در عصر ما این امتیاز را نداشته باشد و آن این است که دوست‌داران و محبین امام زمان(ارواحنافداه) می‌توانند کلمات گهر بار امام زمانشان را در کتاب کافی مطالعه کنند، زیرا علامه‌ی مجلسی(رحمةالله علیه) در شرحی که بر کتاب کافی نوشته، می‌فرماید: « آن دسته احادیثی که با عنوان قد قال العالم یا فی حدیث آخر و امثال آن ذکر شده، در حقیقت از ناحیه‌ی مقدس آقا امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به ما رسیده است، که این احادیث را سفرای (نواب) آن حضرت، برای شیخ کلینی روایت کرده‌اند».

مهر تأیید

البته امتیازات کافی به این هم ختم نمی‌شود و بزرگترین امتیاز اثر ارزشـمـنــد شـیـخ کلـینــی، مـهـر تأییدی اسـت کـه از جـانـب امـام معصوم(علیه‌السلام) بر آن زده شده است.
عالم بزرگوار، شیخ کلینی، بعد از تألیف کتاب کافی، برای این‌که از صحت مـطالب آن مطمئن شود، توسط نواب آقا امام زمان (ارواحنافداه) کتاب را به محضر آن حضرت رساند و وجود مقدس امام زمان(ارواحنافداه) کتاب را رؤیت نموده و آن را تحسین کردند؛ و در تأیید مطالب کتاب فرمودند: « الکافی کاف لشیعتنا»: «معارف موجود در کتاب کافی شیعیان ما را کفایت می‌کند.»
در حقیقت هیچ اجر و مزدی برای زحمات کلینی پرارزش‌تر از این کلام امـام (علیه‌السلام) نخـواهد بود، باشد که روزی ما هم آن‌چنان شویم که نوشته‌ها و اعمال‌مان مورد تأیید حضرتش قرار گیرد.

شاگردان مکتب شیخ

از آن‌جا که یکی از خدمات بزرگ علما در طول عمر شریف‌شان، تربیت شاگردانی صالح و عالم است؛ شایسته است در این بخش نام چندتن از کسانی را که از محضر شیخ کلینی کسب فیض کرده‌اند، عنوان کنیم.
از جمله علمای بزرگی که افتخار شاگردی شیخ کلینی را داشته‌اند، می‌توان "شیخ مفید" و "ابن قولویه قمی" را نام برد که هر یک از افتخارات عالم تشیع‌اند.

وداع همیشگی

سـرباز وفادار امام زمان(علیه‌السلام)، عالم وارسته، محمدبن یعقوب کلینی(رحمةالله علیه) بعد از سال‌ها تلاش در جهت احیای شریعت نبوی، سرانجام در سال 329 ه.ق، در شهر بغداد، دار فانی را وداع گفت و در همان شهر به خاک سپرده شد.
مـدفـن شـریف ایشان در شهر بغداد، هم اکنون بعد از هزار سال، زیارتگاه خاص و عام است، روحش قرین رحمت باد.

منابع مقاله:

مقدمه کافی / حسین علی محفوظ
مقدمه کافی / شیخ کلینی
آفتاب حدیث / ابراهیم‌زاده
مفاخر اسلام/ ج3/ علی دوانی
ریحانة‌الأدب / ج4
روضات الجنات
ثقةالاسلام کلینی / تألیف سید مجتبی حسینی و ترجمه‌ی علی کاظمی
مرآة العقول / علامه مجلسی